Αποτελεσματική επικοινωνία και σχέσεις: Μια συνθετική θεραπευτική ματιά
Αποτελεσματική επικοινωνία και σχέσεις: Μια συνθετική θεραπευτική ματιά
#
Αποτελεσματική επικοινωνία και σχέσεις: Μια συνθετική θεραπευτική ματιά
Η οικoγενειακή Συστημική Θεραπεία είναι ένα ευρύ εξελισσόμενο μοντέλο που ενσωματώνει κάποιες τεχνικές που βοηθούν στην οικογενειακή θεραπεία λαμβάνοντας υπόψιν τις σχέσεις, τα σχήματα σχέσεων και το πλαίσιο. Κάποιες βασικές παραδοχές της οικογενειακής Συστημικής Θεραπείας είναι πως οι οικογένειες έχουν τα αποθέματα για να ανακαλύψουν και να αναπτύξουν τις δικές τους λύσεις και μέσω της θεραπείας δημιουργείται η συνθήκη ώστε να ενεργοποιηθούν αυτά τα αποθέματα. Με την βοήθεια του θεραπευτή επιτρέπεται στο άτομο να δει διαφορετικές λύσεις. Μια επιλογή μπορεί να είναι συνάρτηση των φωνών που κουβαλάει κάποιος. Η θεραπευτική περιέργεια του Συστημικού θεραπευτή βοηθάει να ακουστούν οι ψίθυροι. Έτσι συν-κατασκευάζεται η (υποκειμενική) πραγματικότητα του συστήματος στο οποίο βρίσκονται θεραπευτής και οικογένεια. Συστημικά ψάχνουμε να δούμε πως συμβαίνουν τα πράγματα με την συμμετοχή όλων (πέρα από το ποιος κάνει τι σε ποιον στο τι κάνουν όλοι μαζί). Άρα «ασθενής» είναι η σχέση και τα προβλήματα βρίσκονται στον αλληλεπιδραστικό της κύκλο. Δηλαδή, αναζητείται ποια είναι η σχέση που παγιδεύει τους πρωταγωνιστές και όχι ποιος παγιδεύει ποιον. Σύμφωνα με την Συστημική θεωρία, το πρόβλημα υπάρχει όταν κολλάμε σε διαδραστικούς κύκλους που δημιουργούν και διατηρούν τα προβλήματα, ασθένειες, ψυχοσωματικά κτλ..
Οι οικογενειακές διεργασίες επηρεάζουν την ατομική συμπεριφορά και τα άτομα επηρεάζουν τις οικογενειακές διεργασίες με έναν επαναληπτικό τρόπο. Τα μέλη μιας οικογένειας συχνά πιστεύουν πως διαφορετικά στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής τους είναι διαφορετικά προβλήματα, ενώ είναι μέρος του γενικότερου προβλήματος. Η αλλαγή ενός μέρους του συστήματος μπορεί να επέλθει από την αλλαγή στο γενικότερο σύστημα. Δεδομένου ότι η επικοινωνία είναι συμπεριφορά και η συμπεριφορά είναι επικοινωνία και δεδομένου πως δεν γίνεται να μην επικοινωνούμε (ακόμη και αν μοιραζόμαστε την σιωπή μας), η Συστημική Θεραπεία (όπως και κάθε άλλη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση), δίνει βαρύτητα στον τρόπο που επικοινωνούν μεταξύ τους τα μέλη της οικογένειας (αλλά και ο θεραπευτής με αυτά), είτε μέσω της λεκτικής, είτε μέσω της μη-λεκτικής συμπεριφοράς τους. Παρακάτω ακολουθούν κάποια από τα αξιώματα της επικοινωνίας με βάση την Συστημική οπτική.
Στην επικοινωνία, μας ενδιαφέρει η έννοια της πληροφορίας. Δρούμε με το μήνυμα που στέλνουμε, αναδρούμε με αυτό που παίρνουμε πίσω και μέσω της επανάληψης ορίζονται οι κανόνες της επικοινωνίας. Δημιουργείται ένα πλέγμα αλληλεπίδρασης που δίνει στο κάθε άτομο ένα στίγμα για το πώς ο συνομιλητής επικοινωνεί (έμμεσα τους κανόνες του) στο εκάστοτε περιβάλλον του. Η διαδικασία που υπάρχει δεν είναι συχνά στην επίγνωση κάποιου. Είναι όμως η βασική συνθήκη της κοινωνικής ένταξης ενός ατόμου. Η επικοινωνία είναι συνεχής και αδιάλειπτη, παρόλα αυτά συχνά δυσκολευόμαστε να επικοινωνήσουμε για την επικοινωνία μας (μετα - επικοινωνία). Θεωρώντας πως υπάρχει κυκλική αιτιότητα, το ‘πρόβλημα’, το ‘σύμπτωμα’ κτλ. ‘κάτι θέλει να πει’ για το οικογενειακό σύστημα, για αυτό εξετάζεται το τι κάνουν με το σύμπτωμα και οι υπόλοιποι. Δηλώνει δηλαδή, κάτι σε σχέση με το οικογενειακό πλαίσιο στο οποίο βρίσκεται. Έτσι, τα ψυχολογικά προβλήματα/ψυχιατρικά συμπτώματα μπορούν να ιδωθούν, ως η μόνη απάντηση σε έναν παράλογο τρόπο επικοινωνίας.Ακολουθούν κάποια αξιώματα για την αποτελεσματική επικοινωνία σύμφωνα με την Συστημική Θεωρία. 
2) Κάθε επικοινωνία έχει 2 μηνύματα (ή όψεις). Το ένα βρίσκεται στο επίπεδο του περιεχομένου και το άλλο, στο επίπεδο της σχέσης. Το πρόβλημα είναι όταν αυτά τα δυο επίπεδα συγχέονται. Η σχέση εμπεριέχει το περιεχόμενο της επικοινωνίας (το περιεχόμενο μπορεί να αφορά κάποιο γεγονός π.χ. ‘κάλεσα τον τάδε για καφέ’ και η σχέση μπορεί να αφορά το ‘δεν το συζήτησα μαζί σου’). Στο επίπεδο της σχέσης έχουμε ανάγκη να ορίζουμε τι είμαστε ο ένας για τον άλλον (φύση της σχέσης).
3) Οι μορφές επικοινωνίας (λεκτική και μη-λεκτική) χρειάζεται να εξετάζονται επιμελώς για την αποφυγή διπλών δεσμών (μηνυμάτων). Ο διπλός δεσμός σχετίζεται με την διαφορά ή αντίθεση που συνήθως υπάρχει μεταξύ των επιπέδων (π.χ. στο λεκτικό ‘σε αγαπώ’, στο μη λεκτικό ‘σε αποφεύγω’). Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως είναι πάντα ‘παθολογική’ αυτού του είδους η επικοινωνία και συχνά γεννά και δημιουργικότητα (π.χ. σάτιρα).
4) Κυκλικότητα της επικοινωνίας (και αποφυγή αναζήτησης του ‘καλού’ και του ‘κακού’). Η αλληλεπίδραση στο πλαίσιο της σχέσης χωρίς να εστιάζουμε στο ποιος κάνει κάτι αλλά στο τι κάνουν μαζί. Υπάρχει μια αναδρομικότητα (επανάληψη), η οποία λειτουργεί σε επίπεδο ενίσχυσης της ανάδρασης (είτε θετική που θα οδηγήσει σε αλλαγή, είτε αρνητική που οδηγεί στην στασιμότητα/συντήρηση μιας κατάστασης).
5) Συμμετρία και συμπληρωματικότητα. Όπου υπάρχει συμμετρία η σχέση διέπεται από ισότητα (εγώ είμαι ίδιος με σένα), ενώ όπου υπάρχει συμπληρωματικότητα η σχέση διέπεται από την διαφορετικότητα (εγώ είμαι κατώτερος ή ανώτερος από σένα). Καλό είναι να υπάρχουν και οι δυο μορφές και να διαδέχονται η μια την άλλη. Όταν όμως υπερισχύει η μια ή η άλλη όψη, τότε υπάρχουν προβληματικά δυναμικά στην σχέση. Η συμμετρική σχέση μπορεί να οδηγήσει στην εχθρότητα/αντιπαλότητα (π.χ. επιδιώκοντας την ισότητα σε μια οικογένεια, να προσπαθήσει να πάρει το ένα μέλος τον ρόλο του άλλου, όπως ο πατέρας της μητέρας ή ο γιος του πατέρα,). Στην συμπληρωματική σχέση μπορεί ο ένας να λέει και ο άλλος να κάνει (καταπιεστής vs καταπιεζόμενου). Μπορεί σε κάποια σημεία η σχέση να είναι συμμετρική (πως θα αντλούμε όλοι ικανοποίηση π.χ. από την εργασία) και σε κάποια άλλα συμπληρωματική (εγώ θα κάνω αυτές τις δουλειές στο σπίτι εσύ αυτές, εσύ αυτές κ.ο.κ.). Ο στόχος είναι η ευελιξία ανάμεσα στις δυο όψεις.
Από την άλλη, πέρα από τα παραπάνω αξιώματα της αποτελεσματικής επικοινωνίας, σημαντικό είναι να ληφθούν υπόψιν οι προσωπικές μαθημένες αντιδράσεις και αλληλεπιδράσεις με τους σημαντικούς για μας ανθρώπους, καθώς κα οι προσωπικές προκαταλήψεις που οργανώθηκαν μέσα στο πλαίσιο στο οποίο κάποιος μεγάλωσε. Είναι χρήσιμο να δει κάποιος πως τον επηρεάζει και η προσωπική του κοσμοθεωρία ή εικόνα που έχει για τον/τους συνομιλητές του. Επιπλέον, σύμφωνα με την Προσωποκεντρική Θεραπεία, σημαντικό είναι να παρατηρήσει κάποιος στον εαυτό του κατά πόσο ακούει ενεργητικά τον/τους συνομιλητές του ή τουλάχιστον περισσότερο από το να σκέφτεται τι να απαντήσει πριν να τους έχει αφήσει να ολοκληρώσουν αυτό που ξεκίνησαν να λένε. Το ενθαρρυντικό είναι, πως η ενεργητική ακρόαση είναι μια δεξιότητα η οποία μπορεί να αναπτυχθεί ακόμη και αν κάποιος έχει συνηθίσει να ακούει παθητικά τους γύρω του. Η προσπάθεια της ενεργητικής ακρόασης ξεκινάει με το να μπούμε με ενσυναίσθηση "στα παπούτσια του άλλου" και να δούμε τι παρατηρούμε μέσα από την δική του (και όχι την δική μας) οπτική γωνία. Στην συνέχεια, η ανταπόκριση με έναν μη-επικριτικό τρόπο και με θετική αναγνώριση στα συναισθήματά του και το νόημα που αυτός δίνει σε αυτά, σε συνδυασμό με την την αντανάκλαση της γλώσσας του σώματός του, μπορούν να μεταφέρουν το παρακάτω μήνυμα: "Ενδιαφέρομαι για εσένα σαν άτομο και πιστεύω πως αυτό που σκέφτεσαι είναι σημαντικό. Σέβομαι τις σκέψεις σου και ακόμη και αν διαφωνώ, καταλαβαίνω πως είναι έγκυρες και έχουν ισχύ για εσένα. Πιστεύω πως μπορείς να συνεισφέρεις με αυτές στις αλληλεπιδράσεις σου με τους άλλους. Δεν προσπαθώ να σε αλλάξω ή να σε αξιολογήσω, παρά μόνο να σε καταλάβω. Πιστεύω πως αξίζεις να σε ακούσω και είμαι εδώ για εσένα". Αυτός λοιπόν είναι ακόμη ένας τρόπος, να είμαστε και μέρος, αλλά και αποδέκτες της αλλαγής!
Βιβλιογραφία
Bateson, G. (2017). Βήματα για μια οικολογία του νου, Ε. Σαμαρά (μτφ.) – Β. Καφταντζή (επιμ.). Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Bowen, M.(1996). Τρίγωνα στην οικογένεια, Ε. Γκίκα (μτφ.) - Κ. Χαραλαμπάκη (επιμ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Rogers, C. R., & Farson, R. E. (1957). Active listening. Chicago: Industrial Relations Center, the University of Chicago.
Schlippe, Α. & Schweitzer, J. (2008). Εγχειρίδιο της Συστημικής Θεραπείας και Συμβουλευτικής, Ε. Μοτάκη (μτφ.) - Β. Ιωαννίδου (επιμ). Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Watzlawick, P., Bavelas, J., B., & Jackson, D., D. (2005). Ανθρώπινη επικοινωνία και οι επιδράσεις της στη συμπεριφορά. Τα πρότυπα, οι παθολογίες και τα παράδοξα, Α. Γολέμη (μτφ.) - Κ. Χαραλαμπάκη (επιμ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Χάιντς, Ε. (2012). Συζυγική Θεραπεία: Τρόποι βελτίωσης της συζυγικής επικοινωνίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
